Εξετάσεις: δίνει μόνο ο μαθητής ή όλη η οικογένεια;

Ολόκληρες γενιές έχουν μεγαλώσει με την έκφραση «δημιουργικό άγχος». Όχι το άγχος δεν είναι δημιουργικό και χρήσιμο αλλά εμπόδιο στην επιτυχία. Το άγχος καταστρατηγείται από «πρέπει» και κανόνες και επισκιάζει τα «θέλω» μας. 

Γράφει η Δάφνη Γιαντσούδη, 

Ψυχολόγος - MSc. Κλινικής Ψυχολογίας Α.Π.Θ.

Σελίδες επί σελίδων έχουν γραφτεί όσον αφορά το άγχος που βιώνουμε πριν και κατά της διάρκεια σημαντικών εξετάσεων για την ακαδημαϊκή και επαγγελματική μας πρόοδο. Όταν το άγχος αυτό συνδυάζεται με την εφηβική ηλικία, όπου συντρέχουν ποικίλες συναισθηματικές και σωματικές αλλαγές στη ζωή ενός παιδιού, ενώ εμπλέκεται και το ψυχικό φορτίο των ενηλίκων του περίγυρου - γονέων και καθηγητών - το άγχος αυτό μπορεί να ενταθεί σημαντικά. Αυτός είναι και ο λόγος που ενήλικες, γονείς και εκπαιδευτικοί, αλλά και ανήλικοι μαθητές αναζητούν, μέσω διαδικτύου ή ειδικών, πρακτικές συμβουλές και τρόπους διαχείρισης για την ψυχική δυσφορία που τους κατακλύζει σε τέτοιες περιόδους.

Ωστόσο σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται, επίσης, από έτοιμες λύσεις και ειδικούς, γρήγορη και άμεση εφαρμογή κανόνων, συχνά παραμερίζεται η ουσιαστική ανάγκη των παιδιών για βαθιά επικοινωνία και περιορίζεται σημαντικά ο χρόνος και η διαθεσιμότητα του γονέα να ακούσει και να δώσει χρόνο. Η ψυχική ανακούφιση συνήθως δεν παρέχεται με την εφαρμογή γρήγορων και γενικευμένων για το κοινό πρακτικών συμβουλών, αλλά με το να αφουγκραστούμε την υποκειμενική εμπειρία του ατόμου και τις αιτίες πίσω από τον γενικό τίτλο του άγχους. Επί της ουσίας το άγχος των εξετάσεων αποτελεί μια επικεφαλίδα, κάτω από την οποία ανοίγονται διάφορα - ουσιαστικά για τον έφηβο - θέματα, τα οποία αγνοούμε και είναι αυτά που διακινούν το άγχος. Ας αναφερθούμε όμως στο τι σημαίνει τελικά να «αφουγκραζόμαστε» το παιδί και πο΄ύ μπορούμε να εστιάσουμε όσον αφορά τις πιθανές αιτίες του άγχους του.

Αρχικά είναι σημαντικό ο γονέας να αντιληφθεί τη σημασία της «ψυχικής διαθεσιμότητας» προς το έφηβο παιδί του. Ψυχική διαθεσιμότητα σημαίνει είμαι εδώ να ακούσω, να δεχτώ τον συναισθηματικό σου κόσμο, βάζοντας όσο είναι δυνατόν τις δικές μου ανάγκες και τον ψυχικό φόρτο στην άκρη. Δεν είναι ευνοϊκό για μια ουσιαστική συζήτηση αυτή να επιδιώκεται από τον γονιό σε στιγμές που ο έφηβος δεν είναι έτοιμος. Ο έφηβος ακροβατεί μεταξύ παιδικής ηλικίας και ενηλικίωσης, επομένως είναι σημαντικό να του δηλώσουμε την παρουσία μας χωρίς παράλληλα να του την επιβάλλουμε και να την αισθανθεί ως «εισβολική» . Ένα καλό παράδειγμα σε έναν αγχωμένο έφηβο είναι να του δηλώσουμε ότι είμαστε διαθέσιμοι, όποτε, όταν και αν εκείνος είναι έτοιμος, να συζητήσει. Αυτό προϋποθέτει ότι όταν το επιδιώξει θα προσπαθήσουμε να είμαστε όντως εκεί.

Αν ο έφηβος επιδιώξει την επικοινωνία, είναι προτιμότερο να μην καθοδηγούμε την συζήτηση εμείς, καθώς μπορεί να πρωτοστατήσουν οι ανάγκες μας, αλλά να αφήσουμε το παιδί να μας οδηγήσει ακούγοντας με γνήσιο ενδιαφέρον και σκεπτόμενοι πάνω σε αυτά που ακούμε πριν απαντήσουμε ή δώσουμε συμβουλές. Αυτό πολλές φορές είναι και το μόνο που μπορεί να χρειάζεται ο έφηβος προκειμένου να αποφορτιστεί από το αρνητικό συναίσθημα.

Βγάζω τον εαυτό μου απέξω και αφουγκράζομαι την ανάγκη του άλλου σημαίνει επίσης ότι δεν οικειοποιούμαι το άγχος του και δεν το υποτιμώ σε σύγκριση με τη δική μου δυσκολία. Πολλές φορές οι γονείς για να καθησυχάσουν το άγχος προσπαθούν να δείξουν ότι ταυτίζονται με το παιδί και το περνάνε μαζί του. Είναι εξάλλου χαρακτηριστικές οι φράσεις του τύπου «Έλα τελειώνουμε, τα καταφέραμε» στο πρώτο ενικό ή «Μην νομίζεις εγώ το περνάω χειρότερα από εσένα» ή «Σιγά! Γιατί τόσο άγχος; Μην υπερβάλλεις». Αυτές οι δηλώσεις και η στάση, πέραν του γεγονότος ότι είναι αναληθείς, καθώς μόνο αυτός που βιώνει προσωπικά μια στρεσογόνα κατάσταση μπορεί να ξέρει πώς πραγματικά είναι, υποτιμά πολλές φορές το άγχος του παιδιού ως λιγότερο σημαντικό από του ενήλικα και αυτό ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του παιδιού μπορεί να κινητοποιήσει αισθήματα ενοχής, μοναξιάς, θυμού και αποξένωσης από τον γονιό. Αναγνωρίστε, λοιπόν, το άγχος και την πίεση του παιδιού σας ως πραγματικές και σημαντικές καταστάσεις και ενθαρρύνετε το στη συνέχεια να αναζητήσει τις αιτίες πίσω από αυτό.

Οι αιτίες πάλι είναι πολυποίκιλες και δεν πρέπει να τις υποθέτουμε προκαταβολικά. Για κάθε έφηβο το άγχος μπορεί να κινητοποιείται από τελείως διαφορετικούς παράγοντες. Για παράδειγμα, μπορεί το άγχος του να πηγάζει από τις προσδοκίες των σημαντικών άλλων. Αν θα απογοητεύσει τα άτομα που προσβλέπουν στην επιτυχία του και πολλές φορές την οικειοποιούνται. Τότε είναι σημαντικό να εστιάσουμε στο πώς θα ρυθμίσει μέσα του ενοχικά συναισθήματα και θα αρχίσει να σκέφτεται με γνώμονα τον εαυτό του. Ο γονιός μπορεί να του επισημάνει ότι η προτεραιότητα δεν είναι η ικανοποίηση των άλλων, αλλά των δικών του θέλω.

Σε άλλες περιπτώσεις το άγχος μπορεί να κινητοποιείται από την ανάγκη του παιδιού για προσωπική επιτυχία την οποία έχει συνδέσει αποκλειστικά με την ακαδημαϊκή επιτυχία. Είναι ουσιαστικό να διευρύνουμε σε αυτήν την περίπτωση μέσω της συζήτησης την οπτική του παιδιού για τον κόσμο και το τι σημαίνει επιτυχία. Η επιτυχία έχει να κάνει περισσότερο με το πώς την νοηματοδοτεί προσωπικά ο κάθε άνθρωπος και όχι με μια πραγματικότητα. Τονίστε του την αξία του και την ικανότητα του να ανταπεξέρχεται στη ζωή με ή χωρίς το θετικό αποτέλεσμα. Οι πανελλήνιες και οι σχολικές εξετάσεις γενικότερα δεν είναι ορόσημο, αλλά μια φάση από τις πολλές που θα διανύσει στη ζωή του μέχρι να φτάσει εκεί που επιθυμεί. Αυτό προϋποθέτει ότι οι εξετάσεις δεν είναι μονόδρομος προς την επιτυχία και η αποτυχία σε αυτές δεν είναι κάτι καταστροφικό. Έχει δικαίωμα να προσπαθήσει ξανά! Τέλος, δεν εξιδανικεύουμε την ζωή μετά το σχολείο, όσον αφορά το πανεπιστήμιο, για να νιώσει ανακούφιση, γιατί του δημιουργούμε ψευδείς προσδοκίες και δεν το βοηθάμε να αντέξει τις δυσκολίες στο μέλλον, που μπορεί να είναι εξίσου η περισσότερο στρεσογόνες. Εκεί είναι απαραίτητο να αντέξει ψυχικά!

Η «ψυχική ανθεκτικότητα» αυτή με τη σειρά της είναι ένα ουσιαστικό κομμάτι στο οποίο χρειάζεται να εστιάσουμε. Η ψυχική ανθεκτικότητα αφορά αυτήν ακριβώς την αίσθηση αντοχής και προσαρμογής σε αρνητικές καταστάσεις της πραγματικότητας (π.χ. χωρισμός, αποτυχία εξετάσεων, απώλεια αγαπημένων, οικονομικές δυσκολίες κ.α.). Το άγχος πολλές φορές προκύπτει από τον φόβο του παιδιού ότι δεν μπορεί να αντέξει την αποτυχία και τις συνέπειές της. Η μεγαλύτερη ωστόσο επιτυχία είναι να αντέχουμε τις πολλαπλές αποτυχίες και ματαιώσεις, που αναπόφευκτα θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε στη ζωή μας. Όσον αφορά τις εξετάσεις το παιδί το προηγούμενο διάστημα έχει καταβάλλει μια προσπάθεια, από μηδενική μέχρι εξαιρετική, και είναι σημαντικό να το προετοιμάσουμε για τις συνέπειες αυτής της προσπάθειας και για τους εξωτερικούς τυχαίους παράγοντες που βρίσκονται πέρα από τον έλεγχο του και μπορεί να επηρεάσουν το αποτέλεσμα. Το άγχος θεωρητικά πάντα δεν έχει πού να ακουμπήσει, όταν πλέον το αποτέλεσμα δεν είναι στα χέρια του παιδιού τις μέρες πριν τις εξετάσεις και το παιδί νιώθει ικανό να αποδεχτεί και να αντέξει το αποτέλεσμα αυτό. Εκεί βέβαια είναι σημαντικό ο γονιός να το διαβεβαιώσει για την παρουσία του και την υποστήριξή του ανεξαρτήτως αποτελέσματος. Αν αισθάνεστε ότι αυτό δεν σας βγαίνει φυσικά και καταβάλλεστε και οι ίδιοι από μια πιθανή αποτυχία του παιδιού είναι σημαντικό να αναζητήσετε τις αιτίες πίσω από αυτό και να εστιάσετε σε μια άλλη στιγμή στον εαυτό και τις ανάγκες σας.

Μιλώντας τέλος για το ίδιο το άγχος είναι κρίσιμης σημασίας να το αποδομήσουμε ως ένα εργαλείο προς την επιτυχία. Ολόκληρες γενιές έχουν μεγαλώσει με την έκφραση «δημιουργικό άγχος». Όχι το άγχος δεν είναι δημιουργικό και χρήσιμο αλλά εμπόδιο στην επιτυχία. Το άγχος καταστρατηγείται από «πρέπει» και κανόνες και επισκιάζει τα «θέλω» μας. Εστιάστε στα πραγματικά θέλω και τους μακροπρόθεσμους στόχους του παιδιού και υπενθυμίστε του πως αν θέλει κάτι πολύ το κίνητρο για αυτό είναι αρκετό για να το κάνει δημιουργικό και αποτελεσματικό χωρίς άγχος. Οι εξετάσεις είναι απλά ένα μέσο στη μακρά διαδρομή για τον τελικό του στόχο. Πολλές φορές μπορεί απλά να μην του χρησιμεύουν και καθόλου σε αυτόν. Αν πάλι δεν έχει βρει αυτόν τον στόχο, χρειάζεται να το βοηθήσουμε δίνοντάς του χρόνο και ενθαρρύνοντας το ως προς τις κλίσεις, που μπορεί να έχει και τα πράγματα που αγαπάει. Το παιδί δεν «πρέπει» να φτάσει σε κανέναν στόχο, χρειάζεται να προσπαθεί απλά για αυτά που θέλει!

Τέλος αν τίποτα από τα παραπάνω δεν αισθάνεστε ότι αντιπροσωπεύει εσάς ή το παιδί σας, όσον αφορά την πηγή των αρνητικών συναισθημάτων, μπορείτε πάντα να απευθυνθείτε σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας ή σε έναν σύμβουλο, ώστε να παρέχει πιο εξειδικευμένη και προσωποποιημένη βοήθεια. Να θυμάστε ότι το άγχος τον εξετάσεων είναι ίσως ένα «σύμπτωμα» πίσω από δυσλειτουργικές σκέψεις και ανείπωτα συναισθήματα και όχι το ίδιο το πρόβλημα, οπότε χρειάζεται διερεύνηση, ώστε το παιδί σας να αντιμετωπίζει παρόμοιες καταστάσεις πιο λειτουργικά στο μέλλον. Το πιο σημαντικό όμως είναι να θυμάστε ότι εσείς ξέρετε το παιδί σας καλύτερα από τον καθένα και αν πιστέψετε στην ικανότητά σας ως γονιό μπορείτε να ανακαλύψετε ή να ανασύρετε όπλα που ήδη έχετε στην κατοχή σας - όπως ταλέντα, θετικά στοιχεία (π.χ. χιούμορ) και ικανότητες που διαθέτει το παιδί σας -  και να τα επιστρατεύσετε. 'Η στο τέλος, ακούστε απλά τα παιδιά σας, αφεθείτε στην αφήγηση με ενδιαφέρον και χωρίς πλάνα και προσχέδια συζητήσεων και θα εκπλαγείτε!