Ψυχοκοινωνικά Προβλήματα κατά την εφηβική ηλικία.

Η εφηβεία είναι ένα προ-στάδιο της ενήλικης ζωής. Χρονολογικά εκτείνεται μεταξύ του 12ου και 19ου έτους του ανθρώπου, δίχως να είναι καθοριστικό πως στον κάθε άνθρωπο συμβαίνει την ίδια στιγμή. Η εφηβεία αρχίζει στον κάθε άνθρωπο όταν έχει ωριμάσει βιολογικά και η σεξουαλική αναπαραγωγή καθίσταται μια φυσική ικανότητα ενώ ταυτόχρονα τόσο τα αγόρια, όσο και τα κορίτσια έχουν αναπτυχθεί σωματικά. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας τα άτομα αναπτύσσονται και πνευματικά και ψυχολογικά. Οι αλλαγές που βιώνουν στο σώμα τους και γενικότερα στον εαυτό τους τούς οδηγεί σε ανασφάλεια, σε εσωτερικές διαμάχες και διαρκείς «πολέμους» τόσο με τον εαυτό τους, όσο και με το περιβάλλον τους, τους γονείς, τους φίλους και τους «σημαντικούς άλλους».

Το βασικό ερώτημα που καλούνται οι νέοι να απαντήσουν στα εφηβικά τους χρόνια είναι το «ποιος είμαι;» και πάνω σε αυτό να χτίσουν τον χαρακτήρα τους, την αυτοεικόνα τους, τις επιλογές τους, τη συμπεριφορά τους και τις σχέσεις τους με τον εαυτό τους και τους άλλους. Η διαδικασία αυτή διακρίνεται σε τρεις φάσεις:

i. Η πρώιμη φάση (περίπου στην ηλικία των 13): κατά την οποία οι νέοι αρχίζουν να ταυτίζονται και να αναζητούν το ενδιαφέρον των συνομηλίκων τους παρά των γονιών τους.

ii. Η μέση φάση (περίπου 15-18 ετών): που το άτομα επιδιώκει με κάθε τρόπο την ανεξαρτησία του, ώσπου να φτάσει στην τελική φάση.

iii. Η τελική φάση: η οποία εκτείνεται από την ηλικία των 19 έως και την ηλικία των 20 ή και 30 ετών - μέχρι το άτομο να αποκτήσει την αυτονομία του και να έχει αποδεχτεί την εικόνα του και τον ρόλο του.

Η σχέση των εφήβων με τους γονείς τους είναι μια σχέση που διέπεται από αμοιβαία αγάπη και ο μύθος του «χάσματος γενεών» μεταξύ τους πια μοιάζει να καταρρίπτεται. Ο Feldman υποστηρίζει πως δεν υπάρχει το χάσμα μεταξύ των δύο γενεών (γονιών και παιδιών), ούτε ενδείξεις που εντείνουν τα οικογενειακά προβλήματα κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Οι συγκρούσεις, υποστηρίζει, πως πηγάζουν από την επιχειρηματολογία του εφήβου για θέματα που θεωρεί «προσωπικές επιλογές» και την απόλυτη στάση των γονέων απέναντι σε αυτές. Η επαναστατικότητα που υιοθετεί ο νέος είναι ο τρόπος για να αποκτήσει την ανεξαρτησία του.

Ιδιαίτερα σημαντική θέση έχουν στη ζωή του εφήβου οι φίλοι του ή οι συμμαθητές του. Μέσω αυτών ο έφηβος αισθάνεται την αποδοχή ή την απόρριψη, επιβεβαιώνεται και γνωρίζει τον εαυτό του συγκριτικά με τους άλλους. Ο «άλλος» λειτουργεί σαν το σημείο αναφοράς για τον έφηβο ώστε να καταλάβει ποιες συμπεριφορές είναι αποδεκτές και ποιες λιγότερο αποδεκτές ώστε να διαμορφώσει τον χαρακτήρα του. Επίσης, μέσω των συνομηλίκων του παρέχεται η «κοινωνική σύγκριση», δηλαδή μια διαδικασία ακούσιας ή εκούσιας σύγκρισης μεταξύ τους σε επίπεδο αντιλήψεων, δεξιοτήτων και σωματικών μεταβολών. Με αυτήν την διαδικασία οι έφηβοι επιδιώκουν να ικανοποιήσουν την ανάγκη του «ἀνήκειν» σε μια κλίκα ή σε ένα πλήθος. Η "κλίκα" - παρέα δημιουργείται μεταξύ λίγων ατόμων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους - αντίθετα, στο πλήθος φαίνεται πως εκλείπει η αλληλεπίδραση.

Πολλά προβλήματα των εφήβων ξεκινούν από την σχέση που αναπτύσσουν με την οικογένεια τους ή από την αλληλεπίδρασή τους με τους "άλλους" και το περιβάλλον τους. Βάσει των παραπάνω κρίνεται αναγκαία η παροχή υποστήριξης σχετικής με τις ψυχοκοινωνικές ανάγκες του εφήβου εντός του σχολικού περιβάλλοντος - και όχι μόνο η κάλυψη των γνωστικών αναγκών. Οι ίδιοι οι έφηβοι που βιώνουν ψυχικά προβλήματα, συνήθως δεν έχουν πρόσβαση σε υποστηρικτικά προγράμματα. Στη συνέχεια θα αναφερθούν συνοπτικά ορισμένα ζητήματα που απασχολούν τόσο τους μαθητές που τα βιώνουν, όσο και τους εκπαιδευτικούς ως κοινωνούς αυτών των προβλημάτων. Τέτοια προβλήματα μπορεί να είναι εγγενή, ψυχοσυναισθηματικά ή και κοινωνικά και να εκδηλώνονται εντός και εκτός της σχολικής τάξης με ποικίλους τρόπους.

• Ο παράγοντας της οικονομικής κρίσης που βιώνει η ελληνική κοινωνία σίγουρα φέρει ισχυρό αντίκτυπο στον ψυχισμό των σημερινών εφήβων άμεσα ή έμμεσα - μέσω του τρίγωνου σχέσης: εκπαιδευτικός, μαθητής, γονείς. Τα άτομα, δηλαδή, που φέρουν την ευθύνη για τα παιδιά εν όψει μιας κατάστασης κρίσης ωθούνται σε συναισθήματα και πράξεις που συχνά αποδιοργανώνουν την στάση υποστήριξης και ασφάλειας των ενηλίκων προς τους εφήβους. Επίσης, υποστηρίζεται πως η οικονομική κρίση έθεσε αλλαγές στο αξιακό σύστημα των μαθητών ανατρέποντας την ιεράρχηση σχετικά με την χρησιμότητα των γνώσεων και καλλιεργώντας ένα πνεύμα «σχολείου - φυλακής» που δεν ανταποκρίνεται στο σήμερα. Ένα τέτοιου είδους σχολείο απορρίπτεται από τον έφηβο διότι του καλλιεργεί την αγωνία της αβέβαιης επαγγελματικής αποκατάστασης.
• Ένα από τα σημαντικότερα θέματα που προβληματίζουν τους νέους σχετίζεται με θέματα επαγγέλματος και σταδιοδρομίας. Η λήψη αποφάσεων που αφορούν την επιλογή καριέρας, αποτελεί ένα σημαντικό εγχείρημα στην ζωή των νέων ανθρώπων. Η διαδικασία αυτή ξεκινά από το δημοτικό, που οι μαθητές αρχίζουν να αντιλαμβάνονται την σχέση που υπάρχει μεταξύ των προσωπικών ικανοτήτων και του κατάλληλου επαγγέλματος. Παρότι η επιλογή του κατάλληλου μελλοντικού επαγγέλματος είναι μια συνεχής πορεία γεμάτη από εναλλαγές, οι τελικές αποφάσεις φαίνεται να πραγματοποιούνται στο στάδιο της εφηβείας - με ιδιαίτερα σημαντική την επίδραση των γονιών. Βάσει αυτού του ζητήματος, οι μαθητές χωρίζονται τυπικά σε δύο κατηγορίες: α) στους αποφασισμένους και β) στους αναποφάσιστους. Οι δεύτεροι, παρόλα αυτά, μπορούν να χωριστούν και σε υποκατηγορίες και δεν θα πρέπει να αντιμετωπιστούν ως μια ομάδα διότι χαρακτηρίζονται από διαφορετικούς παράγοντες που τους επηρεάζουν αναφορικά με την επιλογή καριέρας. Ανάλογα, λοιπόν, με τα χαρακτηριστικά που έχουν οι μαθητές, τους παρέχονται υπηρεσίες Συμβουλευτικής και επαγγελματικού προσανατολισμού. Σε όλες τις παραπάνω κατηγορίες μαθητών οι γονείς έχουν σημαντικό ρόλο. Στην χώρα μας παρατηρείται συχνά οι γονείς να επιβάλλονται και να κατευθύνουν τα παιδιά σε επαγγέλματα που οι ίδιοι επιθυμούν και αυτό να επιφέρει εντάσεις στις σχέσεις τους με το παιδί και σε «λάθος επιλογές».

• Τα παιδιά της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης παρατηρείται να υποφέρουν από άγχος και να αδυνατούν να το ελέγξουν. Ως στρες ή άγχος ορίζεται οποιαδήποτε αντίδραση του ατόμου απέναντι σε ένα ερέθισμα νοητικό ή φυσικό που θα αναγκάσει το ίδιο το άτομο να τραπεί σε φυγή ή να κινητοποιηθεί άμεσα ξεπερνώντας τον εαυτό του. Το εξετασιοκεντρικό ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα καλλιεργεί στα παιδιά τέτοιους είδους αντιδράσεις (γνωστικές και συναισθηματικές) για την πρόοδό τους και την αξιολόγησή τους που συχνά εκδηλώνεται με ψυχολογικά ή σωματικά συμπτώματα και έχει ως αποτέλεσμα την αντικοινωνική συμπεριφορά του παιδιού, την καλλιέργεια του φόβου, ανησυχίες, συναισθήματα ήττας και μειωμένες αποδόσεις.
• Η παιδική ή εφηβική κατάθλιψη θα πρέπει να διαχωριστεί από την όποια αδιαθεσία ή έλλειψη ενδιαφέροντος μπορεί να νιώσει ένα παιδί. Τα παιδιά μπορούν να βιώσουν την κατάθλιψη με τον ίδιο τρόπο που τη βιώνει και ένας ενήλικος προκαλώντας αλλαγές στη σχολική και οικογενειακή καθημερινότητά του. Συνήθως η κατάθλιψη σε αυτά τα άτομα δεν εντοπίζεται εύκολα και δεν θεραπεύεται διότι κάθε αλλαγή στη συμπεριφορά του ατόμου δικαιολογείται με μια πρώτη ματιά ως ορμονική ή αναπτυξιακή αλλαγή. Επιπτώσεις της μείζονος κατάθλιψης των παιδιών είναι οι μακάβριες σκέψεις, οι τάσεις αυτοκαταστροφής και αυτοτραυματισμού ή αυτοκτονίας.
• Η κοινωνικοποίηση του παιδιού είναι ιδιαίτερα σημαντική για προβλήματα που μπορούν να ακολουθήσουν στην εφηβική ή ενήλικη ζωή, όπως η παραβατικότητα. Ως παραβατικότητα ορίζεται οποιαδήποτε συμπεριφορά παρεκκλίνει από τους κανόνες του σχολικού ή κοινωνικού πλαισίου δημιουργώντας προβλήματα στο σύνολο. Μια τέτοιου είδους συμπεριφορά ή οι ενδείξεις της θα καλέσουν τον εκπαιδευτικό και κάθε λειτουργό να παρευρεθεί δίπλα στο παιδί αναζητώντας τα βαθύτερα αίτια αυτής της πράξης και επιδιώκοντας στην αλλαγή αυτής της συμπεριφοράς αφού πρώτα ο νέος συνειδητοποιήσει την επίδραση των πράξεων του προς τους άλλους. Η παραβατική συμπεριφορά μπορεί να ξεκινάει από την παιδική ηλικία και να συνεχιστεί στην εφηβική προκαλώντας την απόρριψη από τους συνομηλίκους και τις χαμηλές επιδόσεις στα μαθήματα. Οι «παραβάτες» έφηβοι μπορούν να διαχωριστούν στους υπο-κοινωνικοποιημένους και στους κοινωνικοποιημένους. Οι πρώτοι έχουν ανατραφεί δίχως ορισμένους βασικούς κανόνες πειθαρχίας ή βίωσαν έντονη γονεϊκή επίβλεψη κατά την παιδική τους ηλικία και αυτό τους στιγματίζει έως και την ενήλικη ζωή. Η ελλιπείς γνώσεις των γονέων για την αγωγή του παιδιού τους, οι διαρκείς διαφωνίες τους ή η έλλειψη ενδιαφέροντος οδηγεί το παιδί στην υιοθέτηση αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Η δεύτερη κατηγορία περιγράφει εφήβους που ενώ γνωρίζουν τους κανόνες και τους αποδέχονται, διαπράττουν παραβάσεις - δίχως αυτός να είναι ο τρόπος ζωής τους.

• Συνήθως, Συμβουλευτική παρέχεται από τους εκπαιδευτικούς και τους ειδικούς συμβούλους προς τα παιδιά σε περιπτώσεις μαθησιακών δυσκολιών ώστε το παιδί να αναγνωρίσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, να μην αισθανθεί πως μειονεκτεί και να προσεγγίσει το γνωστικό αντικείμενο βάσει των δικών του εκπαιδευτικών αναγκών. Οι περισσότερες μαθησιακές δυσκολίες εντοπίζονται μετά από τη σχολική αποτυχία, γεγονός που επιφέρει συναισθηματικές διαταραχές στο παιδί. Ο όρος «μαθησιακές δυσκολίες» περιλαμβάνει ένα ευρύ πλαίσιο δυσκολιών που αντιμετωπίζει το παιδί λόγω εγγενών διαταραχών που σχετίζονται με τη μάθηση, την κατανόηση, την ανάγνωση, τη γραφή και τα μαθηματικά.
• Η απώλεια είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που ως τραυματικό γεγονός μπορεί να δημιουργήσει στο παιδί ψυχικές διαταραχές. Τραυματικό γεγονός είναι κάθε εμπειρία που το άτομο ζει δίχως να είναι προετοιμασμένο εξαντλώντας τα ψυχικά του αποθέματα. Η απώλεια δεν είναι μόνο ο βιολογικός θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου που ενδέχεται να ζήσει το παιδί ή ο έφηβος. Η απώλεια μπορεί να σχετίζεται α) με την εξελικτική πορεία του παιδιού - όπως για παράδειγμα το βρέφος που εγκαταλείπει την αγκαλιά της μητέρας τους ή την μετάβαση του παιδιού στην εφηβεία - που μοιάζουν ανώδυνες καταστάσεις αλλά μπορεί να επηρεάζουν τον άτομο που τα βιώνει ή β) μπορεί να αφορά τον θάνατο ενός συγγενή, το διαζύγιο των γονέων, την μετακόμιση σε ένα νέο σπίτι ή σε μια νέα πατρίδα.

Ο θάνατος, ειδικότερα, γίνεται αντιληπτός από τα παιδιά και κυρίως από τους εφήβους. Οι έφηβοι αντιλαμβάνονται την θνησιμότητα του ανθρώπου και έχουν την δυνατότητα να αποδώσουν συμβολική διάσταση στον θάνατο ανάλογα με την ψυχική και πνευματική τους ωρίμανση. Το πένθος για τον θάνατο που βιώνει το παιδί χωρίζεται σε τέσσερα στάδια με χρονική σειρά: άρνηση, θυμός, θλίψη και αποδοχή.

Το διαζύγιο μεταξύ των γονέων ενός παιδιού αποτελεί ένα τραυματικό γεγονός για το ίδιο το παιδί και τους γονείς του. Έχει ταξινομηθεί ως το δεύτερο κατά σειρά γεγονός που προκαλεί άγχος στην κλίμακα των Holmes και Rahe (Κλίμακα Κοινωνικής Αναπροσαρμογής). Ακόμα και όταν το διαζύγιο αποτελεί την μόνη λύση, είναι ένα «σπάσιμο» της παραδοσιακής πυρηνικής ελληνικής οικογένειας και αυτό ερμηνεύεται από τα παιδιά ως έλλειψη ενδιαφέροντος από τους γονείς τους. Οι έφηβοι συχνά δεν εκφράζουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους για αυτό το συμβάν και επιδιώκουν να βρουν σταθερότητα σε άλλες σχέσεις, κυρίως φιλικές, ή να αμφισβητήσουν και αναθεωρήσουν κάθε συναισθηματικό και κοινωνικό τους δεσμό. Το διαζύγιο είναι συνήθως το αποτέλεσμα μια χρόνιας κατάστασης εντάσεων μέσα στο οικογενειακό πλαίσιο προκαλώντας συναισθηματικό και ψυχολογικό αντίκτυπο στα παιδιά που θα τα στιγματίσει στην ενήλικη ζωή τους.

• Το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας ή κακοποίησης με αποδέκτη το παιδί είναι ένα μείζον πρόβλημα που στιγματίζει το παιδί τόσο κατά την διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ζωής, όσο και στην μετέπειτα ενήλικη ζωή του. Οι εκπαιδευτικοί - μετά τους γονείς - είναι αυτοί που περνάνε περισσότερο χρόνο με τα παιδιά και ίσως καταφέρουν να εντοπίσουν τέτοιες περιπτώσεις μιας και συνηθίζεται να μην μιλάει κανείς για αυτές.
• Όπως ένας ενήλικας, έτσι και ένας έφηβος μπορεί να εθιστεί σε εξαρτησιογόνες ουσίες και αλκοόλ. Οποιαδήποτε εξάρτηση βιώνει ο έφηβος, επηρεάζει την απόδοσή του στο σχολείο, τη συμπεριφορά του και την αναζήτηση της ταυτότητας και της ανεξαρτησίας του. Κάποιοι έφηβοι κάνουν χρήση ουσιών για απόλαυση ενώ οι περισσότεροι για να «αποδράσουν» από την πίεση της καθημερινότητάς τους. Ο έφηβος που ενδίδει στις εξαρτήσεις συχνά απομονώνεται από τις κοινωνικές επαφές και σπανίως θα ζητήσει βοήθεια για να αλλάξει την κατάσταση που βιώνει.
• Σε κάθε κοινωνία εκδηλώνονται μορφές επιθετικότητας. Ειδικότερα, στο σχολείο - ως μια μορφή κοινωνίας - ο εκφοβισμός, η βία και η θυματοποίηση καταγράφονται ως bullying στη διεθνή βιβλιογραφία. Θύματα αυτού του φαινομένου είναι παιδιά τα οποία είναι σε ευάλωτη θέση (είναι μικρότερα ηλικιακά, είναι εσωστρεφή, προέρχονται από άλλες χώρες κ.α.) και βιώνουν σωματικό ή ψυχικό πόνο, εξευτελισμό, παρενόχληση από ένα ή περισσότερα άτομα. Όλα αυτά συμβαίνουν στο σχολικό περιβάλλον δίχως να γίνονται άμεσα αντιληπτά από τους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι ενημερώνονται είτε από παρατηρητές, είτε όταν ο εκφοβισμός κορυφωθεί.

Τα παιδιά που θυματοποιούνται βιώνουν τις επιπτώσεις τόσο βραχυπρόθεσμα, όσο και μακροπρόθεσμα. Τα ίδια αποκτούν διαταραχές εσωτερίκευσης και εξωτερίκευσης, δυσκολίες προσαρμογής, χαμηλή αυτοπεποίθηση, ψυχοσωματικές ενοχλήσεις, κατάθλιψη και μπορεί να οδηγηθούν σε απόπειρες αυτοκτονίας ή αυτοκαταστροφής στην εφηβική και ενήλικη ζωή.

Από τις παραπάνω αναφορές απουσιάζουν διάφορα προβλήματα υγείας, που συχνά επηρεάζουν τη συμπεριφορά των εφήβων, ή φοβίες, οι οποίες προκύπτουν από κρίσεις μεγάλης ή μικρής κλίμακας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πανδημία του κορωνοϊού που καλλιέργησε σε πολλούς μαθητές φοβίες σχετικά με τα μικρόβια, τον θάνατο, τον συγχρωτισμό και άλλες περιστάσεις της ζωής.

Όλα τα προβλήματα που «στοιχειώνουν» την εφηβική ζωή είναι απαραίτητο να επιλύνονται με τη συνδρομή των γονέων, των εκπαιδευτικών και των ειδικών ψυχικής υγείας για να καταφέρουν οι έφηβοι να μεταβούν ομαλά στην ενηλικίωση.